Шарқ фалсафаси

Шарқ фалсафаси атамаси билан Осиё қитъасида пайдо бўлган фалсафий оқимлар, қарашлар мажмуаси номланади. Шарқ фалсафасига ҳинд, хитой, форс, япон, корейс ҳамда Ўрта Осиё фалсафаси киради. Бу рўйхатга баъзан Бобил ва Араб фалсафаси ҳам киритилади, бироқ булар ғарб фалсафасига ҳам тааллуқлидирлар.

Кўпгина жамиятлар фалсафий муаммоларни кўриб чиқишди ва бошқа жамиятлар ишлари асосида ўз фалсафий анъаналарини қуришди. Масалан, Яқин Шарқ фалсафаси Ғарб фалсафаси таъсири остида бўлди. Рус (баъзилар буни Ғарб фалсафасига тааллуқли, деб кўришади), Яҳудий, Исломий, Африка ва баъзи Лотин Америкаси фалсафий анъаналари Ғарб фалсафасидан таъсирланишди; бироқ, ўзларининг аслликларини ҳам йўқотишмади.Бу анъаналар орасидаги фарқлар хуш кўрилган тарихий файласуфлар, ғоялар, услублар ёки тиллар билан аниқланади. Уларни бир-бирига тегишли методлар билан ўрганса бўлади ва улар орасида сезиларли умумийликлар бор.

Илк фалсафий таълимотлар қад. Ҳиндистон, Хитой, Марказий Осиё ва Юнонистонда пайдо бўлган, кейин Ғарб мамлакатларига ёйилган. Қад. Ҳиндистондаги фалсафий мактаблар 2 турга булиниб, бири ведаларахм келиб чиққан ва уларга суянувчи мактаблар (веданта, ёга, вайшешика, няя, санкхя), иккинчиси ведаларни рад этувчи мактаблар (жайнизм, буддизм, локоята) х, исобланади. Қадимги Хитойдаги дастлабки фалсафий таълимотлар милоддан аввалги 7-асрда вужудга келган. У Қад. Хитой ёзма манбаларида учраб, бу манбаларга „Қўшиқлар китоби“, „Баҳор ва куз“ каби қад. ёдгорликлар ва Конфуцийнннг „Афоризм“ларини, даосизмни киритиш мумкин.

Марказий Осиёдаги фалсафий қарашлар қад. туркий ёзувлар, тангрига эътиқод қилиш тамойилларида ва зардуштийликнинг муқаддас китоби Авестодя ўз ифодасини топган. Бундан ташқари, Шарқ халқларининг табиатнинг асосий унсурлари ер, сув, ҳаво ва оловни эъзозлаш ҳақидаги натурфалсафий қарашлари ва ғоялари Яқин ва Ўрта Шарқ мамлакатларига кенг ёйилиб Қадимги Миср, Бобил, Лидия мамлакатлари халкларининг тафаккур тарзига сингиб кетган. Юнонистоннинг илк фалсафий мактаби — Милет мактаби ҳам ўз ғояларини Шаркдан олганлиги тадқиқотчиларга маълум. Милоддан аввалги 2—1-асрларда Марв, Балх, Термиз, Сиғноқ, Самарканд, Бухоро заминини ўзига қамраб олган ҳудудда кушонлар салтанати қарор топиб, унда будда дини хукм суради, унинг фалсафаси бу жойда яшовчи халқнинг тафаккур тарзига ўз таъсирини ўтказади. Аммо Авесто ғоялари халқ онгидан бутунлай чиқиб кетмайди. Милодий 3-асрга келиб тенглик ғояларини илгари сурувчи монийлик таълимоти пайдо бўлди. Бу таълимот маздакийлар ҳаракатинннт маънавий таянчи бўлган.

Фалсафа Хитой тамаддунига, умуман Шарқий Осиёга сезиларли таъсир кўрсатди. Кўпгина буюк фалсафий мактаблар Баҳор ва Куз Даври ҳамда Давлатлар Уруши Даврида пайдо бўлиб, Фикрнинг Юз Мактаби номи остида танилди. Улардан энг аҳамиятлилари орасида Конфуцианизм, Таоизм, Моҳизм ва Легализмларни кўрсаца бўлади. Кейинчалик, Танг Сулоласи даврида, бу сафга Буддизм ҳам қўшилди (шуни айтиб ўтиш жоизки, Шарқ фалсафасида дин ва фалсафа орасида қатъий фарқлар йўқ). Ғарб фалсафаси каби, Хитой фалсафаси ҳам кенг қамровлидир ва фалсафанинг ҳар бир соҳасига тааллуқли мактабларга эга.

Ҳинд остқитъаси тарихида Орий-Ведик маданият ўрнатилганидан сўнг икки минг йиллик давр ичида фалсафий ва диний мутафаккирлик олтита Настика мактаблари пайдо бўлишига олиб келди. Бу мактаблар ҳиндуизм билан чамбарчас боғланган эдилар.Ҳинд фалсафаси Жанубий Осиё маданиятининг катта қисмини қурган ва Узоқ Шарққа ҳам дҳармик динлар орқали етиб борган. Ундаги фикрлар плурализми ҳинд фалсафасини либерал универсализм шаклига келтирган.

Форс фалсафаси тарихи Қадимги Эрон фалсафий анъаналари ва уларнинг ҳинд-эрон илдизларига бориб тақалади. Форс фалсафаси Зардушт таълимотидан таъсирланган. Эрон тарихидаги турли урушлар — Искандар Зулқарнайн, араблар ва мўғуллар истилоларитурли маданиятлар, динлар аралашуви ва натижада турфа фалсафий мактаблар пайдо бўлишига олиб келди. Буларга зардуштийлик ва ислом таълимотлари, юнон фалсафаси таъсиридаги оқимлар, манихейлик, маздакийлик ва ҳоказо киради.

Ўрта Осиё фалсафаси Зардуштийлик, кейинчалик эса Ислом динлари таъсирида шаклланган. Муҳим файласуфлардан бири — ибн Сино Ўрта Осиё ва умуман Ислом оламида мантиқ ва метафизикани шакллантирди; бунда у Арасту ва Афлотун ишларига таянди. Ибн Сино оламнинг вақт ўқида яратилишини рад этади; олам унинг яратувчиси эманациясидир, дейди. Ибн Синонинг бу қарашлари исломий деизм ва пандеизмга яқиндир. Кейинчалик Ўрта Осиёлик бошқа файласуфлар — Беруний, Форобий, Ғаззолий, Навоий, Бедил ва ҳк — ибн Сино асос солган исломий метафизика доирасида фикрлашди ва бу оқимлардан баъзилари Европагача етиб борди.

Ҳинд фалсафаси (дини) ВЕДА бу дин ҳозирги даврда ҳиндуизм деб аталади лекин. ВЕДА 4 га бо'линади булар ригведа - ҳудоларга мадҳ, самаведа - куй қо'шиқ, яджурведа - қурбонлик қо'шиқлари атхарведа - сеҳр ва жодулар.Веда дини ҳинд ҳалқларида жуда катта табақаланишга олиб келди.Кейинчалик буддизм пайдо бо'лди.Барча ҳии=нд аҳолиси будизм динига о'тишни бошлашгандан кейин веда динидагилар о'з динида катта о'згартириш қилишади ва шу тариқа веда дини ҳиндуизмга айлаади Хитой фалсафасининг ўрта асрлар даври (милоддан аввалги 2-аср - милодий 10-аср) Бу давр конфуцийлик , легализм ва даоизм о'ртасидаги қарама-қаршилик билан тавсифланади . Охир-оқибат, бу баҳсда конфуцийлик давлат дини ва ахлоқи сифатида устунлик қилади.

Милоддан аввалги 1-асрда. э. Буддизм Хитойга кирди .

Хан даврининг атоқли мутафаккирлари: файласуф ва давлат арбоби Донг Чжунгшу (милоддан аввалги 2-аср), ўрта асрларда “Хан даври Конфуцийси” номи билан шуҳрат қозонган, Хан сулоласи императори Вуди (милоддан аввалги 2-аср, Конфуций) , Конфуцийчи файласуф, ёзувчи ва филолог Янг Хионг (милоддан аввалги 53 - милоддан аввалги 18 йиллар), "О'згаришлар китоби" га тақлид қилиб ёзилган " Тай Хуан Жинг " (Буюк сир қонуни) асари муаллифи . Ван Чонг (милодий 27 - 97 йиллар) ва Чжан Хен (78-139) каби буюк мутафаккирлар ҳам Хан даврига мансуб. Чжан Хен қадимги Хитой астрономияси, механикаси, сейсмологияси ва географиясининг ривожланишига улкан ҳисса қо'шган. Бу даврнинг йирик мутафаккири ҳам тарихчи эдиСима Цян (милоддан аввалги 145-86), Хитойнинг қадимги даврлардан бошланиб, милоддан аввалги ИИ аср охирида тугалланган биринчи умумий тарихи муаллифи. э. Хан сулоласи ҳукмронлиги даврида Мен Си (милоддан аввалги 90-40 йиллар) ва Жинг Фанг (милоддан аввалги 78-37 йиллар) каби мутафаккирларнинг ижоди "И Чинг" календар иловаларига асос солган деб ишонилади . И Чингнинг календар астрономик жиҳатларини ривожлантирувчи бу йўналиш Мен Си шогирди Жиао Яншоу, “И Лин” (“Ўзгаришлар ўрмони”) асари муаллифи, шунингдек, Чжен Сюан (127-127-йиллар) асарларини ҳам ўз ичига олиши мумкин. 200), Хун Шуанг (128-190) ва Ю Фан (164-233).

Милодий ИИ асрда даочи файласуф ва алкимёгари Вей Боянгнинг (тахминан 100-170) фаолияти " Cан тонг қи " асарининг муаллифи бо'либ, унда у триграмлар ва ҳехаграмлар ёрдамида Таоизм алкимёсининг асосий тамойилларини баён қилган. давом этди.Вей Боян ижоди классик “Ўзгаришлар китоби” (“Чжоу Йи”)га шарҳ шаклида қурилган. Хан даврида Тай Пинг Чинг ёзилган бо'либ, унинг муаллифлиги Таоист донишманд Ю Жига тегишли . Ушбу китобда келтирилган та'лимотлар Сариқ салла қо'зг'олони мафкурасининг асосини ташкил этди ва даоизм утопик тафаккурининг ривожланишига сезиларли та'сир ко'рсатди.

23 йил яшаган файласуф Ван Би (226-249) Хитойда фалсафанинг ривожланишига катта та'сир ко'рсатди . Илк Вей сулоласи даврида (220—264) йирик амалдор бўлган. Мутафаккир конфуций ва даосизм классикасига ёзган шарҳларида ўз фикрларини билдирган. Ванг Би "Чжоу и Чжу" (Чжоу о'згаришларига шарҳ) ва " Лаози Чжу" ( Лаози ҳақида шарҳ ) муаллифидир . “Чжоу и”нинг мазмуни Ван Би томонидан вақтинчалик жараёнлар ва ўзгаришлар назарияси сифатида талқин қилинган. Г'арбий Жин Пей Вей (267-300) штатидаги файласуф ва олим, Чун Ю Лун (Мавжудликни ҳурмат қилиш то'г'рисида нутқ) иншо муаллифи "ё'қлик қадри" г'оясига фаол қарши чиқди. гуи wу) Ванг Би томонидан ишлаб чиқилган

Хитой фалсафасининг янги даври (милодий 1000 йилдан бери) У асосчиси билан биргаликда диний эҳтиромга ко'тарилган конфуцийликнинг догматизацияси билан тавсифланади (1055 йил - Конфуций оиласига олий олижаноб унвон берилиши, 1503 йил - Конфуцийнинг авлиё сифатида канонизация қилиниши, у учун ибодатхоналар қурилиши, Бироқ, авлиёларнинг тасвирлари ё'қ эди). Бошқа томондан, даочиларни та'қиб қилиш (даосизмнинг расмий тақиқланиши - 1183) мавжуд. Христианлик о'ша вақтга келиб Хитойга кириб, Хитой фалсафасига та'сир о'тказа олди. Чжан Зай 11-асрнинг таниқли мутафаккири эди., Чжан Цихоу, Чжан Хенжу ва Чжан-цзу (1020-1078) номи билан ҳам танилган нео-конфуций ли сюэ мактаби (“та’лимот тамойили”) асосчиларидан бири.Унинг асосий асарлари “Си Минг” ( “Ғарбий ёзув”), “Донг Минг (Шарқ ёзуви), Чжен Мен (Ма’рифацизларга йўл-йўриқ), Жинг Сюэ Ди Ку (Канонни ўрганиш тамойиллари тубсизлиги), Йи Шуо (Ўзгариш қонуни та’лимоти). Чжан Зай инсон ҳақидаги та'лимотида инсонда иккита "табиат" - самовий ва "эфир" мавжудлигини тан олишдан келиб чиққан. Чжан Зайнинг со'зларига ко'ра, қи (эфир) ҳамма нарсанинг ҳам, бутун оламнинг асосий принципидир. Қи катта бо'шлиқни то'лдиради (таишу). Юнжиа мактабининг асосчиси файласуф Е Ши (1150-1223) фикрича, олам бешта асосий элемент ва саккиз турдаги субстансиядан иборат бўлиб, рамзий ма’нода саккиз триграмма билан белгиланади.Ван Янгминг (1472-1529), даосизм ва конфуцийлик о'ртасида воситачилик қилган. Кейинчалик о'қитувчи Ян Юан (ХВИИИ аср) пайдо бо'лади . 17-асрнинг йирик мутафаккири конфуций файласуфи Ван Чуаншан (1619-1692) бўлиб, унинг натурфалсафий конструксиялари Чжан Зайнинг (1020-1078) “Буюк бўшлиқ” (тай ху) ҳақидаги таълимотига асосланади. неоконфуцийлик асосчилари. 17-асрда табиат тўғрисидаги таълимотнинг (пу хуэ) асосчиси олим-энциклопедист (филолог, тарихчи, географ, иқтисодчи, астроном) Гу Янву (1613-1682) фаолияти ўзига хос эмпирик- конкрет йўналиш. , ҳам содир бо'лади. 18-аср файласуфи ва олими Даи Зҳен (1723-1777) ҳам ушбу оқимнинг энг йирик вакили эди.

Хитойда 19-асрнинг асл ва теран мутафаккири бу ҳаракат ташкилотчилари ва мафкурачиларидан бири, файласуф ва шоир Тан Ситонг (1865-1898) эди, у ислоҳот ҳаракатининг бошқа беш фаол арбоби билан бирга қатл этилган . 20-аср вакиллари орасида, биринчи навбатда , Хитой фалсафасининг софлиги учун курашаётган Гу Ҳонгмингни , шунингдек, Сун Ят-сен , Фенг Юлан ва Лианг Шуминни (1893-1988) қайд этишимиз керак. Хитойда марксистик мафкуранинг машҳур тарғиботчиси файласуф Ай Сиқи (1910-1966) эди. Хитой фалсафий ва ижтимоий тафаккурининг файласуфлари ва тарихчилари Хоу Вейлу ҳам ўз тадқиқот фаолиятида марксистик дунёқараш тамойилларидан келиб чиққан.(1903-1987) ва Ду Гуохианг (1889-1961) со'нгги о'н йилликда файласуф ва геосиёсатчи Чжан Венмунинг глобаллашув ва геостратегиянинг энг долзарб муаммоларига баг'ишланган асарлари машҳур бо'лди . 20-асрда турли хорижий фалсафий оқимлар ичида совет фалсафаси Хитой фалсафаси ривожига энг катта таъсир кўрсатганлиги сабабли бир қатор хитойлик тадқиқотчилар совет фалсафаси тарихини, совет даврини ўрганишга эътибор қаратмоқдалар. рус фалсафаси тарихи ва рус фалсафаси тарихида (Жиа Зелин , Ан Қингян, Ли Шангде , Бао Оу, Ма Йинмао, Чжан Баичун ва бошқалар).

Фалсафа